Hightech tegen Russische schaduwvloot – NAVO oefent noodscenario in de Oostzee

Een schip drijft voor de kust van Finland zonder duidelijke koers. De radarantenne draait onophoudelijk. Direct daaronder, tientallen meters onder het oppervlak, ligt een gasleiding. Een anker dat opzettelijk over de zeebodem wordt gesleept, zou deze kunnen beschadigen – en de Europese energievoorziening verstoren.

Maar het schip wordt nauwlettend in de gaten gehouden.

Een felgele, torpedovormige zweefdrone zweeft onder de romp. Het is het oor, dat elk geluid detecteert en gegevens naar een situatiecentrum stuurt. Op het wateroppervlak nadert het oog, een robotboot met een via een kabel verbonden vliegende drone aan boord.

Het identificeert verdachte schepen vanuit de lucht. Als de kapitein zich voorbereidt om voor anker te gaan, wordt hij via de radio gewaarschuwd. In geval van nood wordt een fregat gealarmeerd en naar de plaats van het ongeval gestuurd.

De NAVO oefent momenteel een dergelijk scenario in de Oostzee. Het schip maakt geen deel uit van de Russische schaduwvloot, maar van de defensiealliantie: de "Alliantie" is een onderzoeksschip waaraan militairen en wetenschappers nieuwe technologie, onbemande systemen en AI-toepassingen testen. Dit alles met als doel de kwetsbare onderwaterinfrastructuur van Europa beter te beschermen.

Het gaat om zowel technologie als snelheid. De oefening, genaamd "Task Force X Baltic", vertegenwoordigt ook een strategische verschuiving in de aanschaf van materieel. Voor het eerst richt de NAVO zich op het direct en onder realistische omstandigheden testen van commercieel beschikbare technologie en, indien succesvol, het zo snel mogelijk implementeren ervan in de strijdkrachten.

Vroeger verliep de aanbesteding volgens een strikte procedure. De strijdkrachten rapporteerden hun behoeften en wachtten vervolgens vijf tot tien jaar op levering. "Tegenwoordig is het precies andersom", zegt David Portal, verantwoordelijk voor oefeningen en trainingen bij het NATO Maritime Command (MARCOM).

Wij kijken wat er op de markt beschikbaar is en testen dat in een operationele omgeving om erachter te komen voor welke militaire doeleinden het materiaal geschikt is.

Met andere woorden: je kijkt wat er beschikbaar is en bepaalt vervolgens waarvoor het geschikt is. Dit is sneller dan eerst eisen formuleren en vervolgens jaren wachten op maatwerk. Tijdens de NAVO-top in Den Haag werd deze aanpak – het "Rapid Adoption Action Plan" – voor het eerst officieel vastgelegd en aangenomen als leidraad voor toekomstige innovatie en aanbesteding.

De oefening in de Oostzee maakt deel uit van een reactie op een al lang bestaande dreiging. Negenennegentig procent van het wereldwijde dataverkeer loopt via onderzeese kabels. Zonder deze kabels zou er geen financiële handel en geen communicatie mogelijk zijn. Daar komen nog elektriciteitskabels en gasleidingen bij. Ze zijn allemaal kwetsbaar. En Rusland heeft ze in het vizier.

Twee jaar geleden schreef voormalig president Dmitri Medvedev op Telegram dat er "geen beperkingen meer zijn, ook geen morele, die ons ervan weerhouden de kabelverbindingen van onze vijanden op de zeebodem te vernietigen." Moskou doet al sinds de jaren zestig intensief diepzeeonderzoek en heeft capaciteiten opgebouwd die de NAVO de afgelopen decennia heeft verwaarloosd.

De Oostzee is al het toneel van vermoedelijke sabotage. In oktober 2023 raakten de gaspijpleiding Balticconnector en diverse datakabels tussen Finland en Estland beschadigd; in november 2024 werden de internetverbinding tussen Gotland en Litouwen en de telecommunicatiekabel C-Lion1 tussen Finland en Duitsland getroffen. Tot slot raakten in december van datzelfde jaar de elektriciteitsverbinding Estlink 2 tussen Estland en Finland en diverse andere datakabels beschadigd.

De oorzaak van de schade is vaak moeilijk vast te stellen. Dagelijks varen er duizenden koopvaardijschepen in de Oostzee. Vissersboten en ankers veroorzaken onbedoeld veel schade aan kritieke onderwaterinfrastructuur – en aanvallers proberen zich voor te doen als onschuldige zeelui. Sabotage is tot nu toe eenvoudig en goedkoop uit te voeren en heeft meestal geen gevolgen.

Om dit te veranderen, maakt de NAVO gebruik van een combinatie van conventionele en onbemande systemen. Deze systemen moeten de Oostzee in een glazen zee veranderen. Een NAVO-functionaris hoopt dat dit een afschrikkend effect zal hebben. De gedachte is dat als potentiële aanvallers weten dat ze worden geobserveerd, dit hen kan afschrikken van sabotage.

Bij zulke aanslagen is er niet alleen sprake van financiële schade, maar ook van impact door de onzekerheid over de daders en de onzekerheid die dit teweegbrengt bij de bevolking.

Degenen die niet gepakt worden, kunnen niet ter verantwoording worden geroepen. Sabotage van westerse onderwaterinfrastructuur kan ernstige gevolgen hebben voor de veiligheid: "Zelfs in het geval van een hybride operatie kunnen consultaties onder Artikel 5 de zaak van de Alliantie aanvechten, mits het incident duidelijk kan worden toegeschreven", aldus de NAVO-functionaris.

De NAVO laat de voorwaarden open waaraan moet worden voldaan om potentiële tegenstanders in het ongewisse te laten. Eero Kytömaa, nationaal veiligheidsadviseur bij het Finse ministerie van Binnenlandse Zaken, noemt de merkbare verslechtering van de normale levensomstandigheden in een NAVO-lidstaat als mogelijke aanleiding voor debatten over de verplichting tot wederzijdse bijstand.

NAVO-landen hebben echter moeite om gelijke tred te houden met de snelle technologische ontwikkelingen. De inzet van innovatieve systemen zoals glasvezeldrones in de oorlog in Oekraïne toont aan dat degenen die sneller leren een militair voordeel hebben.

De NAVO beveelt de drones en systemen die hun waarde bewijzen tijdens lopende tests in de Oostzee aan haar lidstaten aan. In een eerste stap kunnen de acht Oostzeelanden, evenals België, Nederland, Frankrijk en Noorwegen, ze bestellen. De levering is gepland voor binnen een jaar.

Het concept zal vervolgens worden toegepast op verschillende gebieden, zoals de Atlantische Oceaan, de Zwarte Zee of de Middellandse Zee, en worden uitgebreid naar andere NAVO-leden. Gesprekken met NAVO-functionarissen hebben duidelijk gemaakt hoe serieus de Russische dreiging wordt genomen.

De oefening in de Oostzee is bedoeld om zich voor te bereiden op een noodsituatie, zowel technologisch als structureel. Lang niet elke sabotageactie tegen kritieke onderwaterinfrastructuur zal te voorkomen zijn. Maar dat is ook niet het doel; het is juist om te voorkomen dat daders in de toekomst onopgemerkt blijven.