Rusland sluit havens voor Kazachse olie. Poetin wil de controle terug.

• Het Kremlin staat niet passief tegenover het multi-vectorbeleid van de Kazachse president Kassym-Jomart Tokayev, dat zich sterk richt op politieke en economische integratie met de EU.
• Astana probeert ook de invloed van zijn twee grootste buurlanden, Rusland en China, in evenwicht te brengen. Een voorbeeld hiervan is de uitnodiging aan Rosatom en CNNC om het kernenergieprogramma van Kazachstan uit te voeren.
• De inkomsten uit olie-export zijn van groot belang voor de economie van Kazachstan. 93% van de olie wordt via Russische pijpleidingen getransporteerd.
• De asymmetrie in de Russisch-Kazachse betrekkingen wordt weerspiegeld in de mogelijke dreiging van het blokkeren van de overdracht van Kazachse olie via de haven van Novorossijsk, op grond van de nieuwe bevoegdheden die de Russische president Vladimir Poetin aan de FSB heeft toegekend.
• De afnemende olie-export vormt een ernstige bedreiging voor de stabiliteit van de overheidsfinanciën van Kazachstan.

Kazachstan heeft Moskou herhaaldelijk in de problemen gebracht, onder meer door kritiek te uiten op de ongelijkheid binnen de Euraziatische Economische Unie – de economische grootmacht van Rusland – en door zand in de raderen van de Russische oorlogsmachine te strooien na de aanval op Oekraïne.

Voorbeelden van dergelijke acties zijn onder meer het blokkeren van de werking van het Russische betalingssysteem Mir door de grootste Halyk Bank in Kazachstan, het stopzetten van de levering van ijzererts aan de grootste Russische metallurgische fabriek in Magnitogorsk en het effectief tegengaan van leveringen van elektronische apparatuur uit de EU, Korea en Japan, die in strijd zijn met sancties.

Uiteraard zijn de Kazachstaanse autoriteiten zich bewust van de noodzaak om positieve relaties te onderhouden met hun onvoorspelbare en machtige buurland. Dit weerhoudt hen er echter niet van om een meervoudig economisch beleid te voeren, sterk gericht op het opbouwen van relaties met de EU.

De nucleaire diplomatie van Kazachstan, of het balanceren tussen Moskou en Peking

Astana's belangrijkste buitenlandse beleidsdoel is het onderhouden van zo stabiel mogelijke betrekkingen met Moskou. Vandaar het besluit om de bouw van de eerste moderne kerncentrale aan het Russische Rosatom te laten overlaten.

Hoewel de beslissing zakelijk gezien verstandig was, is ze politiek moeilijk te verdedigen. Enerzijds is Rosatom het enige bedrijf ter wereld dat een volledig dienstenaanbod biedt, van geologische exploratie en dagbouw, uraniumwinning en -raffinage tot de bouw, het beheer en de definitieve verwijdering van ontmantelde energiecentrales. Door Rosatom de volledige implementatie van de investering toe te vertrouwen, garandeert u het Kremlin echter ook een reële aanwezigheid en invloed op de energiezekerheid van het land voor ten minste 50 jaar. Om deze noodzakelijke maar ongewenste samenwerking te compenseren, is de uitvoering van de volgende twee geplande investeringen toevertrouwd aan de Chinese gigant China National Nuclear Corporation (CNNC).

Deze 'nucleaire jongleeractie' is een uitstekend voorbeeld van hoe president Tokajev de invloed van zijn buren in het land dat hij regeert in evenwicht houdt.

Tegelijkertijd draagt deze handelwijze bij aan de versterking van het invloedrijke duopolie van de twee supermachten. De Kazachen beseffen dat een "derde partij" nuttig zou zijn.

De keuzes zijn ernstig beperkt. De Verenigde Staten zijn een te extreme oplossing en zouden de kwaliteit van de betrekkingen met China kunnen ondermijnen. Japan en Zuid-Korea zijn niet sterk genoeg. India daarentegen is te druk bezig met zijn eigen zaken en toont geen interesse in de toetreding tot Centraal-Azië om Rusland of China tegen te werken.

Dan blijft nog de Europese Unie over, die beseft dat zij haar positie in Centraal-Azië moet versterken als zij een rol wil spelen op het wereldschaakbord, en geen pion.

Staat Kazachstan te dicht bij Europa? Moskou vindt het moeilijk om zo'n toenadering te accepteren.

De bewegingen van Astana worden waarschijnlijk nauwlettend gevolgd en geanalyseerd in het Kremlin. Officieel verklaren beide landen vriendschappelijke betrekkingen, wederzijds begrip voor nationale belangen en de noodzaak van vreedzame coëxistentie.

President Vladimir Poetin lijkt inderdaad moeite te hebben met de politieke en economische soevereiniteit van Kazachstan. Hij heeft de groeiende invloed van China in Centraal-Azië geaccepteerd, aangezien Rusland economisch te afhankelijk is van China om zich effectief tegen Peking te verzetten. Maar hij maakt steeds duidelijker dat hij de verschuiving van Kazachstan richting Europa niet zal tolereren.

Deze verschuiving komt tot uiting in de actieve deelname van Kazachstan aan het EU Global Gateway-project, de verdieping van de samenwerking op het gebied van de exploitatie van kritieke grondstoffen en zeldzame aardmetalen, de implementatie van oplossingen voor de democratisering van het politieke en sociale leven en de deelname aan de verscherping van het sanctiesysteem van de EU.

Het nieuwste symptoom van het Russische verzet tegen de onafhankelijkheid van Kazachstan is symbolisch. Er is een plotselinge intensivering van de aanval in de Russische media op de latinisering van het Kazachse schrift. Tijdens de Sovjettijd werd het Kazachs in het cyrillische alfabet geschreven; pas sinds de jaren negentig wordt er op grotere schaal geëxperimenteerd met het Latijnse schrift.

Nu het romaniseringsproces zijn voltooiing nadert, heeft het heftige emoties teweeggebracht in de Russische infosfeer. Rusland heeft jarenlang periodiek zijn "bezorgdheid" geuit over de ondermijning van de Russische taal en het Cyrillische alfabet in de Kazachse cultuur en samenleving. Plotseling, na jaren van stilte, wedijveren Russische kranten om de sfeer rond Astana's anti-Russische acties op te stoken.

Maakt Rusland zich op om de export van Kazachse olie te stoppen?

Tegelijkertijd heeft Rusland een juridische oplossing voorbereid die een vrijwel volledige stopzetting van de Russische olie-export naar Europa mogelijk maakt.

Kazachstan heeft geen geheim gemaakt van zijn ambities om zijn positie op de EU-energiemarkt te versterken , en de agressie van het Kremlin tegen Oekraïne en de EU-sancties op Russische olie-import hebben de wens van Astana aangewakkerd om de erfenis van Gazprom en Rosneft over te nemen. Voor de levering van Kaspische olie aan Europa was toestemming van het Kremlin nodig voor het gebruik van het Russische transmissiesysteem, wat – verrassend genoeg – president Poetin ook heeft verleend. Kazachstan voltooide zijn eerste leveringen aan Duitsland in 2023.

Kort na de invasie van Oekraïne – die werd beantwoord met diplomatieke kritiek van Astana en pogingen om een neutrale houding aan te nemen – ontstonden er echter "onverwachte" problemen in het strategische importknooppunt in Novorossijsk. Er waren storingen in de transmissie-infrastructuur, de ontdekking van niet-ontplofte munitie uit de Tweede Wereldoorlog die installaties bedreigde, en zelfs beschuldigingen van niet-naleving van de milieunormen, zoals vastgesteld door de relevante Russische instellingen.

Na deze groteske exportverstoringen werden de leveringen aan de EU hervat. Er waren enkele vage berichten over een vermenging van Kazachse en Russische ruwe olie op dit kruispunt, maar deze beweringen werden uiteindelijk niet bevestigd.

Rusland wil de controle over de olieleveringen aan Europa terugkrijgen

Na meer dan een jaar ononderbroken olietoevoer van Kazachstan besloot het Kremlin dat het tijd was om Astana eraan te herinneren dat niet degene die de olie bezit, de macht heeft, maar degene die de pijpleiding heeft. Idealiter zijn het de olie, de pijpleiding en de tankers. Want sommige Kazachse exporten zijn niet alleen mogelijk via het Druzhba-pijpleidingsysteem, maar ook via tankers in de Zwarte Zee.

De kwestie van mogelijke verstoringen van de olietransporten via Novorossijsk aan de Zwarte Zee is met hernieuwde urgentie weer aan de orde gekomen. Op 21 juli heeft de Russische Federale Veiligheidsdienst (FSB) bij presidentieel decreet nieuwe bevoegdheden gekregen die haar in staat stellen om willekeurig buitenlandse schepen de Russische havens binnen te laten varen. Toestemming voor het aanmeren wordt willekeurig verleend door de FSB en de havenkapitein.

Officieel steunt Rusland de nieuwe wet vanuit veiligheidsoverwegingen, verwijzend naar zeven tankerexplosies dit jaar, waaronder de laatste twee in juli. Een van de explosies vond plaats in de Russische Baltische haven Oest-Loega, en alle drie betroffen het transport van olie vanuit Centraal-Azië en Noord-Afrika naar de EU. Theoretisch gezien geldt de dreiging van sluiting van Russische havens voor alle vlaggen, maar in de praktijk is het onwaarschijnlijk dat schepen van landen die bevriend zijn met Rusland, hierdoor getroffen zouden worden.

In de praktijk betekenen de nieuwe bevoegdheden discretionaire controle over de olietoevoer van Kazachstan, waarvoor Novorossijsk een belangrijk transportknooppunt is . Het is tevens Ruslands reactie op het steeds onafhankelijker wordende transmissiesysteem dat beheerd wordt door het Caspian Pipeline Consortium , dat olie aan Europa levert.

Het is opmerkelijk dat de aandeelhouder van het consortium het Russische Rosneft is, maar de effectieve controle ervan beperkt is tot het Russische deel. Deze stap van Moskou is nadelig voor Astana, aangezien CPC 80% van de Kazachse olie-export voor zijn rekening neemt (in de praktijk controleren de Russen 93% van alle oliestromen uit Kazachstan).

Zullen de Kazachen andere routes voor hun olie vinden?

In Astana woedt al jaren een discussie over de buitensporige afhankelijkheid van buitenlandse partijen van een van de belangrijkste grondstoffen voor economische ontwikkeling. De Russen beslissen over de doorvoer van grondstoffen, terwijl investeringen in de belangrijkste olievelden in Tengiz, Kashagan en Karchagansk worden gedomineerd door westers kapitaal.

De recente gebeurtenissen kunnen ertoe leiden dat Astana sneller werk maakt van de implementatie van veranderingen in het systeem voor beheer van natuurlijke hulpbronnen. Daarmee wil het land meer autonomie op het gebied van transmissie en nationale deelname aan het productieproces bereiken.

Hoewel het Kremlin zijn nieuwe juridische instrumenten om het olietransport te belemmeren nog niet in de praktijk heeft ingezet, heeft Kazachstan besloten de export tijdelijk op te schorten en ondertussen koortsachtig naar alternatieve oplossingen te zoeken. Rusland heeft ongetwijfeld een nieuw instrument tot zijn beschikking om de regering in Astana onder druk te zetten, en het is nog onduidelijk wanneer het dat zal doen.

Het valt ook niet uit te sluiten dat Moskou ernaar streeft om geleidelijk de controle over de overdracht van natuurlijke hulpbronnen terug te krijgen, met name tussen Azië en Europa. Dit zou op zijn beurt het gevaarlijke toenaderingsproces van het Kremlin tussen Centraal-Azië en de Europese Unie, waarbij Rusland wordt omzeild, vertragen. Dit geldt met name gezien de strategieën die de EU, Turkije en Kazachstan hanteren om de Russische dominantie in de handelsstromen tussen Centraal-Azië en Europa te beperken.

Heeft Kazachstan alternatieven voor de Russische route voor zijn olie?

De krimpende olie-export vormt een ernstige bedreiging voor de stabiliteit van de overheidsfinanciën van Kazachstan. Er bestaat een nauwe relatie tussen de inkomsten uit olieverkoop en het Nationaal Fonds, dat wordt ingezet voor de economische diversificatie van de republiek. Een aanzienlijk deel van de middelen van het Fonds is afkomstig van westerse leningen, waarvan de terugbetaling wordt gedekt door inkomsten uit olie-export. Zonder export moeten schulden worden terugbetaald door de centrale begroting. Dit zou op de middellange termijn kunnen leiden tot een tekort op de overheidsfinanciën.

Gezien de huidige situatie heeft Kazachstan relatief beperkte bewegingsruimte, vooral in de nabije toekomst. Astana zal waarschijnlijk proberen de maritieme corridor voor olietransport te intensiveren , rechtstreeks van Aktau, Kazachstan, naar Bakoe, Azerbeidzjan, aan de Kaspische Zee, waarbij Novorossijsk aan de Zwarte Zee wordt omzeild. Na overslag in Bakoe wordt de olie via de onafhankelijke BTC-pijpleiding (Bakoe-Tbilisi-Ceyhan) vervoerd, die momenteel slechts 7% van de Kazachse olie transporteert.

Dit verlengt de zeeroute echter aanzienlijk, waardoor leveringen afhankelijker worden van het weer en de transportkosten stijgen. Bovendien is de capaciteit van de route problematisch: naar schatting 3 miljoen ton olie per jaar, twintig keer minder dan wat er momenteel door CPC stroomt. Het is ook vermeldenswaard dat een van de eerder genoemde tankerexplosies plaatsvond in de haven van Ceyhan.

Het lijkt erop dat de enige verstandige oplossing op dit moment onderhandelingen tussen CPC-aandeelhouders is, waarbij duidelijke, universeel toepasbare procedures, normen en regels voor olietransporten worden ontwikkeld, evenals exportgaranties om een minimale doorvoer te garanderen. Misschien is dit precies wat Rusland nastreeft: hertoelating aan de onderhandelingstafel en een geleidelijk herstel van de vooroorlogse betrekkingen in Oekraïne, een terugkeer naar "business as usual". Het is echter moeilijk om te onderhandelen met en te vertrouwen op een partner die een gewapende aanval op een soevereine staat pleegt als de politieke processen daar niet volgens plan verlopen.

De langetermijnoplossing voor transportproblemen zal ongetwijfeld de ontwikkeling zijn van de Trans-Kaspische Energiecorridor (TCP), als aanvulling op de BTC. De Europese Unie, Turkije, de Kaukasus en Kazachstan zijn institutioneel en financieel betrokken bij de TCP. Dit is echter nog in ontwikkeling, aangezien de onderontwikkelde infrastructuur en het gebrek aan uniforme transportnormen, -regels en -documenten de TCP tot een concurrent maken van het huidige CPC-gebaseerde systeem.

De huidige dreiging van Moskou voor de olie-export van Kazachstan zou Astana moeten motiveren om de inspanningen om zijn transportnetwerk te diversifiëren te intensiveren. President Tokajev gaf opdracht tot de ontwikkeling van een strategie om in 2022 geleidelijk exportonafhankelijkheid van Russische pijpleidingen te bereiken, maar concrete alternatieve scenario's en haalbaarheidsstudies ontbreken nog.

De tweede kwestie die Astana overweegt, is het veranderen van de eigendomsstructuur van mijnbouwbedrijven en het vergroten van het aandeel van staatsbedrijven daarin . Een dergelijke stap zou enerzijds de effecten van schommelingen in de verkochte olievolumes verzachten, aangezien de begroting meer zou worden gefinancierd uit olieverkopen dan uit belastingen en dividenden.

De regering van de Kazachse president Kassym-Jomart Tokajev staat momenteel voor de moeilijke opgave om een snelle, maar ook "Salomo-achtige" oplossing te vinden. Een oplossing die enerzijds de voor export bestemde olieproductie weer op het niveau van juni brengt en anderzijds de mogelijkheid biedt om ondergeschikt te zijn aan het Russische dictaat.