Volgens deskundigen is er hier geen gevaar voor grootschalige stroomuitval. Maar zo eenvoudig is het niet

Kort nadat een grootschalige stroomstoring vrijwel het gehele Iberisch Schiereiland platlegde, verwierpen experts een dergelijk scenario voor Centraal-Europa.

De president van het Bundesnetzagentur, Klaus Müller, achtte een stroomstoring in Duitsland “zeer onwaarschijnlijk”. Mocht één leiding uitvallen, dan kan een andere het overnemen. Bovendien zijn er voldoende elektriciteitscentrales die in noodgevallen zonder externe stroomvoorziening kunnen opstarten. Duitsland zou dus moeten betekenen dat het voorbereid is. Geen reden tot paniek.

In Zwitserland klonk het hetzelfde. Er werd gezegd dat er een stroomstoring zou optreden, maar dat dit niet het hele land zou treffen.

Maar is dat wel zo? Is er dan werkelijk niets om je zorgen over te maken?

Deskundigen met wie de NZZ sprak, zien de zaken anders. Zij zien risico's, met name voor Duitsland, die indirect ook Zwitserland kunnen treffen.

Ten eerste is er de energietransitie, die de kwetsbaarheid van het elektriciteitsnet voor schommelingen in veel landen enorm heeft vergroot. Het is belangrijk om te weten dat bij energievoorziening één ding heel belangrijk is: evenwicht. De elektriciteitsproductie moet altijd in overeenstemming zijn met het verbruik. Als burgers rond het middaguur de airconditioning in hun huis aanzetten, schakelen technici in de centrale de energiecentrales in. Als het bedtijd is en het stroomverbruik daalt, halen ze stroom uit het net.

Als dit evenwicht verstoord raakt, schakelen energiecentrales zichzelf in noodgevallen uit om schade te voorkomen. Dit kan leiden tot een gevreesde ‘cascade’ en uiteindelijk tot een black-out. Christian Dörr van het Hasso Plattner Instituut vergelijkt het in een interview met het NZZ met het beklimmen van een berg op fietsen. Je moet hard trappen om de berg op te komen. Anders val je op een gegeven moment van je fiets.

In de tijd van het conventionele energiesysteem was het geen probleem om het elektriciteitsnet in evenwicht te houden. Grote energiecentrales werden gebouwd in de buurt van steden en industriële centra en daar werden stroomkabels gelegd. Toen het verbruik daalde, werden de kolencentrales minder gestookt of werden de centrales stilgelegd. Maar met hernieuwbare energiebronnen is de situatie anders. De schommelingen nemen toe omdat de capaciteit van windturbines of zonnepanelen op het dak om elektriciteit op te wekken, afhankelijk is van het weer.

Vanuit het standpunt van de experts zijn er ook binnenlandse politieke problemen. Herbert Saurugg, voorzitter van de Society for Crisis Preparedness, vertelde de NZZ: "De hele energietransitie is niet tot het einde doordacht." Ten eerste zijn veel landen erg geïnteresseerd in de uitbreiding van hernieuwbare energiebronnen. Maar vervolgens slaagden ze er niet in de opslagcapaciteit en de netwerken uit te breiden.

Vooral in Duitsland is er iets anders aan de hand: politici sluiten massaal conventionele elektriciteitscentrales, eerst de kerncentrales, nu de kolencentrales; Alleen al in 2024 gingen er 15 offline. Saurugg verwoordt het zo: “Je blaast energiecentrales op voordat je überhaupt een oplossing hebt.” Het resultaat is een elektriciteitsnet dat zonder de buurlanden nauwelijks zou kunnen functioneren. Hierdoor ontstaan ​​nieuwe kwetsbaarheden.

In de winter moeten deze buren Duitsland van elektriciteit voorzien, omdat de productie van hernieuwbare energie stagneert op dagen dat het windstil en donker is. Door deze ‘donkere windstilte’ steeg de elektriciteitsprijs op de spotmarkt in december 2024 kortstondig tot astronomische hoogten, zelfs in sommige buurlanden , met name Zweden en Noorwegen. Omdat deze landen Duitsland van elektriciteit voorzagen, werd dit voor binnenlandse consumenten schaars.

Maar de “Hellbrise” is ook een groot probleem. Dit zijn dagen waarop de wind zo hard waait en de zon zo lang schijnt, dat er teveel elektriciteit in het net wordt gevoerd. Duitsland moet dan steeds vaker aan buurlanden betalen om het te accepteren.

Om het bot te stellen: Duitsland gebruikt de buurlanden in de winter als opslagplaats en in de zomer als consument. Volgens Saurugg vergroot dit alles de kwetsbaarheid van het elektriciteitsnet. In het ergste geval kunnen lichte winden en windstille perioden tot zogenoemde brownouts leiden. Vervolgens worden sommige verbruikers enkele uren van het elektriciteitsnet afgesloten om te voorkomen dat er ergere dingen gebeuren.

Ook in de herverzending zie je de problemen. Het gaat hierbij om ingrepen om overbelasting te voorkomen. Soms moeten windturbines in het noorden worden stilgelegd omdat de elektriciteit niet naar het zuiden kan worden getransporteerd, soms moeten gascentrales in het zuiden worden opgestart om het tekort op te vangen. Meestal beide tegelijk. De afgelopen tien jaar zijn deze interventies aanzienlijk toegenomen.

Ook in andere Europese landen bestaan ​​vergelijkbare problemen. Volgens een analyse van Rystad Energy van dinsdag kampt Spanje met enorme problemen bij het in evenwicht houden van schommelingen als gevolg van de hoge productie van hernieuwbare energiebronnen en het gebrek aan uitbreiding van het net. Volgens deskundigen zal de geplande uitfasering van kernenergie het probleem verergeren. In Portugal heeft de “volledige afhankelijkheid van import nog maar eens het gebrek aan flexibiliteit en opslagmogelijkheden onderstreept”, aldus de analyse. Een analyse van Ember Energy is nog dramatischer. De conclusie is dat in 11 van de 25 Europese landen de uitbreidingsplannen voor elektriciteitsnetten niet overeenkomen met de doelstellingen voor de uitbreiding van wind- en zonne-energie.

Als al deze landen, zoals Duitsland, conventionele energiecentrales steeds sneller willen sluiten, is er een probleem. Want dan moeten zij in tijden van overschotten ook steeds meer elektriciteit exporteren en in tijden van schaarste steeds meer elektriciteit importeren. In een dergelijk scenario is een ramp voor Saurugg onvermijdelijk. "Als ik doorga met het uitbreiden van netwerken zonder dat ik de juiste veiligheidsmaatregelen neem, dan is het duidelijk wat er in de systeemwetenschap gebeurt: op de lange termijn zal dit leiden tot een ineenstorting", zegt hij.

Dit zou ook gevolgen kunnen hebben voor Zwitserland. Als er in Duitsland en de buurlanden op grote schaal stroomuitval zou ontstaan, zouden ook in Zwitserland schommelingen kunnen optreden. Dan zouden ze dat moeten compenseren. Maar Zwitserland is dankzij de bergen beter voorbereid op dergelijke schokken. Hun pompaccumulatiecentrales kunnen dergelijke gevallen tegengaan.

Maar niet alleen de eenzijdige uitbreiding van hernieuwbare energiebronnen vormt een gevaar, maar ook cyberaanvallen. Eurelectric, de Europese overkoepelende organisatie voor de elektriciteitssector, waarschuwde in februari dat de Europese energie-infrastructuur steeds meer risico loopt op cyberaanvallen.

Volgens een onderzoek uit 2022 in opdracht van Deense energiebedrijven is het aantal van dergelijke aanvallen tussen 2020 en 2022 verdubbeld. In 2015 werd de eerste aanval op een Europees energiebedrijf uitgevoerd in Oekraïne. Sindsdien “zijn er elk jaar succesvolle cyberaanvallen op een Europees energie- of nutsbedrijf.”

De hackers hebben onder meer de afstandsbediening van windmolenparken uitgeschakeld en prepaidmeters uitgeschakeld. Een dergelijke aanval kan ook stroomuitval veroorzaken. Het gevaar neemt toe naarmate er meer genetwerkt wordt.

Christian Dörr van het Hasso Plattner Instituut noemt een voorbeeld uit Duitsland: de Solar Peak Energy Act geeft de netbeheerder de bevoegdheid om toegang te krijgen tot zonnepanelen in huishoudens en deze, indien nodig, van het net af te sluiten. Hoewel dit logisch is om overbelasting te voorkomen, vormt het ook een toegangspoort voor cyberaanvallen. Er is maar één hacker nodig om de systemen van de netwerkbeheerder binnen te dringen, en die kan enorme schommelingen veroorzaken. Bovendien worden veel gegevens op Chinese servers opgeslagen. Daarover wordt veel te weinig gesproken, zegt Dörr.

Met de energietransitie neemt ook de kwetsbaarheid voor cyberaanvallen toe. De kracht komt van alle kanten; Stroom stroomt niet langer als eenrichtingsverkeer van de individuele elektriciteitscentrales via hoogspanningsleidingen naar de consument, maar van overal, door het hele land. Het komt van tienduizenden zonnepanelen op daken, van windturbines op land of op zee.

Dit stelt netbeheerders en energiebedrijven voor nieuwe uitdagingen. Ze coördineren energiestromen steeds vaker met behulp van digitale technologieën en controlesystemen, kunstmatige intelligentie en realtime data-analyse. Op deze manier zorgen ze voor netwerkstabiliteit. Als gevolg van deze ontwikkeling neemt ook de omvang van het aanvalsoppervlak, oftewel de “potentiële toegangspunten voor vijandige actoren”, toe, aldus Eurelectric.

Cybercriminelen hebben nu een groot aanvalsoppervlak, of het nu gaat om slimme meters, sensoren of geautomatiseerde controlesystemen. Daarnaast zijn er ook elektrische voertuigen, warmtepompen en zonnesystemen die op het elektriciteitsnet zijn aangesloten. De apparaten maken het systeem nog complexer en potentieel kwetsbaarder voor aanvallen.

Energiebedrijven waarschuwen al jaren voor toenemende risico’s en bereiden zich hierop voor. Zo opende het Zwitserse elektriciteitsbedrijf Axpo in december een nieuw controlecentrum, dat aanvallen op de elektriciteitsvoorziening en andere kritieke diensten moet afslaan.

Experts zijn daar nu op zoek naar aanvallen op machines, elektriciteitsnetten of transportinfrastructuur. In noodgevallen grijpen ze in.

Wat kunnen we doen om stroomuitval in de toekomst te voorkomen? Crisisexpert Saurugg pleit voor een realistischere energietransitie die alle technologieën omvat, inclusief kernenergie. Volgens hem moet het systeem stoppen bij 70 procent hernieuwbare energie. De rest zou bijvoorbeeld kunnen worden opgevangen met nieuwe kleine reactoren, zogenaamde kleine modulaire reactoren, of met fossiele energiecentrales waarvan de broeikasgassen in de bodem worden geïnjecteerd.

Zulke energiecentrales verlagen de kosten voor netuitbreiding en opslag. De huidige stroomstoring op het Iberisch Schiereiland liet ook zien hoe waardevol basislastcentrales zijn. Franse kerncentrales speelden een cruciale rol bij het herstarten van het Spaanse energiesysteem.

Saurugg pleit vooral voor decentralisatie van het elektriciteitsnet. Er moesten kleine eenheden met een diameter tot wel zestig kilometer worden gecreëerd, die zichzelf onafhankelijk konden voeden. Dit vergroot de veerkracht.

Ook op het gebied van cyberveiligheid moet er nog veel gebeuren. Volgens het Internationaal Energie Agentschap ligt de nadruk nu vooral op het ontwikkelen van de benodigde verdedigingscapaciteiten, het opleiden van experts binnen de getroffen bedrijven, het investeren in veiligheidsmaatregelen en het versterken van de informatie-uitwisseling met andere bedrijven. Anders zal het in de toekomst moeilijker zijn om ons tegen toekomstige aanvallen te verdedigen. De gevolgen kunnen, zoals iedereen inmiddels kan zien, dramatisch zijn.